Slag om Arnhem

Arnhem (uitspraak: of , Arnhems: Ernem) is een stad en gemeente in Nederland en de hoofdstad van de provincie Gelderland. De gemeente telt 167.632 inwoners en is daarmee de in grootte dertiende gemeente van Nederland. Ze heeft een totale oppervlakte van 101,54 km², waarvan 97,82 km² land en 3,72 km² water (22 november 2024, Bron: CBS). Tot de gemeente Arnhem behoren, behalve de stad Arnhem zelf, ook de dorpen Elden en Schaarsbergen, de buurtschappen De Praets en 't Vlot, en delen van de buurtschappen Terlet en Deelen. Arnhem maakt deel uit van het samenwerkingsverband Groene Metropoolregio Arnhem-Nijmegen (tot 2015 Stadsregio Arnhem Nijmegen). Arnhem ligt aan de rivier de Nederrijn (kortweg ook Rijn genoemd), de IJssel en de Sint-Jansbeek. De stad ligt aan beide zijden van de Nederrijn. Vooral het zuidelijke stadsdeel heeft zich na de Tweede Wereldoorlog grootschalig ontwikkeld. De stad is internationaal vooral bekend door de Slag om Arnhem in 1944: toen speelde Arnhem een belangrijke hoofdrol vanwege de luchtlanding en veldslag van de geallieerde troepen in september 1944, als onderdeel van Operatie Market Garden. Op verschillende plekken in de stad markeren monumenten de plekken waar tijdens de oorlog hevig werd gevochten. De rechtbank Gelderland en het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden zijn in de stad gevestigd, en het is de basis van de landelijke militaire kamer en de luchtmobiele brigade. Daarnaast is de stad standplaats van een aantal nationale en internationale bezienswaardigheden, waaronder het Nederlands Openluchtmuseum en dierentuin Koninklijke Burgers' Zoo.

De evacuatie van Arnhem was het door de Duitse Wehrmacht gedwongen vertrek van tienduizenden inwoners van de Nederlandse stad Arnhem en plaatsen in de directe omgeving van 23 tot 25 september 1944 gedurende de Slag om Arnhem in de Tweede Wereldoorlog. De Duitse bezetter besloot hiertoe om de stad makkelijker te kunnen verdedigen tegen de geallieerde aanval en om beslag te kunnen leggen op de goederen in de stad. De evacuatie verliep ongeorganiseerd en moeizaam en had een zware impact op veel inwoners, die alleen de hoogstnoodzakelijke spullen mee mochten nemen, niet wisten waar ze heen moesten, wanneer ze weer terug zouden kunnen keren en in welke staat hun woningen en overige spullen zich zouden bevinden (zeer slecht, zoals zou blijken). Pas na de geallieerde bevrijding van Arnhem op 14 april 1945 konden de evacués in principe terugkeren, maar praktisch was dat vaak zeer moeilijk omdat verreweg de meeste huizen onbewoonbaar waren geworden door oorlogsschade en plunderingen. Sommigen keerden pas in september 1945 terug, anderen keerden nooit meer terug. De evacuatie van Arnhem heeft mogelijk wel honderden extra burgerslachtoffers voorkomen, aangezien het in de maanden daarna, net als het bevrijde Nijmegen aan geallieerde zijde, aan het front kwam te liggen en regelmatig werd beschoten. Nijmegen is echter nooit geëvacueerd tijdens de vijf maanden dat het door de Duitsers vanaf de noordoever van de Waal werd bestookt, waardoor honderden Nijmeegse burgers om het leven kwamen. Bij de uiteindelijke geallieerde bevrijding van Arnhem in april 1945 werd er daarom weliswaar grote schade aan gebouwen aangericht, maar vielen er bijna geen burgerdoden, behalve tijdens de Slag om de Geitenkamp (12–13 april 1945), waarin een Brits-Canadees bombardement veel doden veroorzaakte onder de allerlaatste overgebleven bewoners (voornamelijk dwangarbeiders en NSB-gezinnen).

De Steenstraat in Arnhem is een winkelstraat tussen het centrum en station Arnhem Velperpoort. De naam stamt uit de 13de eeuw, toen dit stukje weg naar Velp als enige bestraat was. In de straat staat de neogotische Sint-Martinuskerk (1876), een vroeg werk van architect Alfred Tepe. Het in de Tweede Wereldoorlog verwoeste Rembrandttheater, dat gevestigd was waar een Kruidvat en Foto Video Smits te vinden zijn, is na 1954 verplaatst naar een nieuw gebouw aan het Velperplein. In 2011 is het wegprofiel van de Steenstraat ingrijpend gewijzigd en verdween de trolleybus uit het straatbeeld. De Steenstraat is bekend van de Nederlandse versie van het bordspel Monopoly, waar het samen met de Ketelstraat en het Velperplein "Arnhem" vormt.

Het Heilig Hartbeeld is een sculptuur in de Nederlandse stad Arnhem, in de provincie Gelderland.

De Sint Martinuskerk is een rooms-katholieke kerk in de Steenstraat bij het Velperplein in de Nederlandse stad Arnhem en is vernoemd naar Martinus van Tours. De kerk is een rijksmonument. De kerk is gebouwd in de jaren 1874 tot 1876 en werd ontworpen door architect Alfred Tepe. De kerk is een driebeukige kruisbasiliek in een op de Nederrijnse gotiek geënte neogotische stijl. Ongebruikelijk voor Tepe is de toepassing van natuursteen voor tracering en andere details. De kerktoren is 70 m hoog en heeft een zeskantige ingesnoerde spits. In de kerk staat een Mariabeeld uit de late gotiek. Het orgel uit 1890 van de orgelbouwers Gradussen, heeft 21 registers, twee manualen en een vrij pedaal. In de klokkenstoel bevinden zich vier luidklokken, waaronder een uit 1671 van Pieter Hemony met een diameter van 86 cm. Een zilveren reliekschrijn met de schedel en de tong van Sint Eusebius, een heilige uit de tweede eeuw na Christus, staat na diverse omzwervingen, in de Martinuskerk. De reliekbuste van Sint Eusebius (circa 1455) is een zilveren reliekbuste van de patroonheilige van Arnhem en van de gelijknamige Sint-Eusebiusparochie in Arnhem en omgeving. Het is het absolute topstuk van de Arnhemse religieuze kunstvoorwerpen. De reliekbuste bevat van oudsher de schedel van de heilige Eusebius. Vanaf de tweede helft van de 17e eeuw werd ook de tong van de heilige Eusebius in de reliekbuste bewaard. De rechthoekige houten sokkel met zilverbeslag dateert 1669. Eind 16e eeuw is de reliekbuste tijdelijk naar Deventer verhuisd waarna het rond 1625 weer terugkeerde in Arnhem. Tot 1984 was de buste onderdeel van de inventaris van de (grote) Eusebiuskerk. Deze kerk werd in 1984 aan de eredienst onttrokken waarna de buste verhuisde naar de Sint Walburgiskerk. Toen deze kerk eind 2018 overging in particuliere handen werd het kunstwerk tijdelijk ondergebracht in het Catharijneconvent te Utrecht. Begin 2024 kwam de buste weer terug naar Arnhem en kreeg het een prominente plek in de St. Martinuskerk. De kerk werd snel te klein voor alle parochianen uit de buurt en 20 jaar later werd in de nabijheid de Sint-Jan de Doperkerk gebouwd. Boven de entree in de toren werd in 1934 een Heilig Hartbeeld geplaatst. Het was een geschenk van de parochianen aan pastoor W.G.A.H. van Berkel ter gelegenheid van diens 40-jarig priesterjubileum. Tien jaar later kreeg hij een elektrisch uurwerk voor de toren als cadeau. Tijdens de Slag om Arnhem in 1944, waarbij de strijd rondom de nabijgelegen Rijnbrug hevig was, heeft de kerk amper schade opgelopen. Alleen enige ruiten sneuvelden na een granaatinslag. Tussen 1994 en 1998 is de kerk gerenoveerd. In 1998 werd een herdenkingsraam geplaatst, waarin de Slag om Arnhem is weergegeven. De kerk wordt momenteel ook gebruikt door de Poolse gemeenschap.

Het gedenkraam in de Sint-Martinuskerk is een oorlogsmonument in de Nederlandse stad Arnhem. Het wordt wel vermeld als Bevrijdingsraam of Airborne herdenkingsraam.

Het Spijkerkwartier is een woonwijk in Arnhem. De wijk werd in 1853 door stadsarchitect Hendrik Jan Heuvelink ontworpen, maar kwam pas in de jaren tachtig van de negentiende eeuw onder directie van diens zoon Hendrik Jan Heuvelink jr. echt van de grond. Het was gedeeltelijk een wijk met veel allure en dit is nog te zien aan de vele monumentale panden. De wijk grenst direct aan het Arnhemse centrum, en ligt aan de noordoost kant daarvan. Het Spijkerkwartier (in ruime zin) bestaat in feite uit drie buurten, van noord naar zuid: Spoorhoek, Spijkerbuurt en Boulevardkwartier.

Station Klarendal is een restaurant in de Arnhemse wijk Klarendal, boven het restaurant zijn een brouwerij en twee atelierwoningen gevestigd. Het gebouw is het vroegere stationspostkantoor, dat plaats moest maken voor het tijdelijke station te Arnhem. In de jaren 2005-2008 is dit pand op advies van het architectenbureau K3 architectuur in 125 stukken gedemonteerd en tijdelijk opgeslagen. Aan de kop van de Klarendalsweg te Arnhem zijn de geveldelen weer opgebouwd tot het huidige gebouw. De draagconstructie en het interieur van het pand is hierbij geheel vernieuwd.

De Vrijzinnig Hervormde Kerk is een kerkgebouw in de Nederlandse stad Arnhem, meer specifiek in het Spijkerkwartier. De kerk is in 1926 gebouwd volgens de principes van de Nieuwe Haagse school. De vrijzinnig-hervormde gemeenschap nam intrek in de kerk en sinds 1979 voegden de remonstranten zich hierbij. De kerk is ingepast in het straatbeeld van de Parkstraat door onder andere dezelfde rooilijn te hanteren en dat de ingang is voorzien van een kleine trap. De voorgevel is strak opgezet en is grotendeels uitgevoerd in Noors verband. Opvallend is het expressieve baksteenpatroon en de tufstenen ornamenten die de ingang accentueren. Boven deze vormen zijn negen glas-in-loodramen in de voorgevel aangebracht, die oorspronkelijk uit de Remonstrantse kerk komen. In de zijgevels zijn eveneens glas-in-loodramen aangebracht, gemaakt door Kees Kuiler. Deze abstracte vensters die verwijzen naar verhalen uit het oude en het nieuwe testament zijn nog allemaal origineel. Duidelijk is hier de invloed van de art deco te herkennen. De draagconstructie van dit gebouw is voor zijn tijd vooruitstrevend; het is geheel in beton uitgevoerd. Het interieur is vermoedelijk gebaseerd op de Unity Temple in de Amerikaanse stad Oak Park, ontworpen door Frank Lloyd Wright. In de kerk is op de eerste verdieping een tribune aanwezig. Het kerkgebouw is een rijksmonument.

De Evangelisch-Lutherse Kerk was een kerk in de Nederlandse stad Arnhem waar gelovigen van de evangelisch-lutherse gemeente samenkwamen. De kerk is gebouwd rond 1898 naar ontwerp van architect A.R. Freem en nam de vieringen over van de vorige kerk, de Lutherse Kerk aan de Korenmarkt. Het gebouw is in neogotische stijl gebouwd en uitgevoerd als een zaalkerk. Het koor van kerk is gericht naar het koor van de nabijgelegen Sint-Martinuskerk. De kerk is een rijksmonument. In 2017 werd de kerk uit haar functie ontheven en verkocht. Reden was de kerkgemeenschap het onderhoud van de kerk niet meer kon betalen. Het aanwezige orgel van Van Vulpen werd aan een klooster in Vilnius verkocht. De gemeenschap gaat verder kerken bij de Sint-Willibrorduskerk van de oudkatholieken. Sinds 2018 is in het kerkgebouw een hotel-restaurant gevestigd.

Station Arnhem Velperpoort is een spoorwegstation gelegen aan de spoorlijnen Arnhem - Leeuwarden en Arnhem – Zevenaar (onderdeel van de spoorlijn Amsterdam - Elten). Het is gelegen ten oosten van het centrum van Arnhem aan het begin van de Velperweg. De eerste halte Velperpoort werd geopend in 1893 en op 3 juni 1918 gesloten. Het oorspronkelijke (houten) stationsgebouw lag op de spoordijk, enkele meters boven straatniveau. De stationsgebouwen bevonden zich op spoorhoogte. Het station was met trappen bereikbaar. Op 5 januari 1953 werd het station heropend, met een nieuw stationsgebouw op gelijke hoogte met de verhoogde spoorbaan, ontworpen door architect Koen van der Gaast. Rond de wachtruimte loopt de trap naar boven. Oorspronkelijk was het tweede perron alleen te bereiken via een overpad. Dit gebouwtje bestaat nog steeds en was sinds 2006 een tijd in gebruik door een financieel adviesbureau. Het gebouw is in gebruik geweest bij IrisZorg. Ook heeft er korte tijd een politiepost in gezeten. In 1988 werd het vervangen door twee nieuwe ingangspartijen even verderop langs de spoorbaan bij een nieuwe onderdoorgang, waardoor het een viaductstation werd. Hoewel deze nieuwe gebouwen, ontworpen door architect Rob Steenhuis, uit niet veel meer dan trappenhuizen bestaan hebben ze een grote bouwmassa meegekregen. Vanaf de jaren negentig verloederde de stationsomgeving door graffiti, drugsdealers en hanggroepjongeren. In 2020 werd het station ingrijpend vernieuwd. De renovatie moest de omgeving overzichtelijker en veiliger maken, zodat het station een aangenamere plek werd om te verblijven. Ook de toegankelijkheid van het station werd verbeterd. Zo werden de perrons en trappen verbreed en kwamen er liften. Aan de noordzijde (Klarendal) kwam een nieuwe fietsenstalling. In 2018 heeft de gemeente Arnhem al het wegdekprofiel aan beide zijden vernieuwd en aangepast.

Musis Sacrum (Latijn voor 'gewijd aan de Muzen'), is een concertgebouw, gelegen aan het Velperplein en Park Lauwersgracht in Arnhem. Het gebouw, dat kortweg ook wel Musis genoemd wordt, stamt uit 1847 en is ontworpen door de architect Hendrik Willem Fromberg. Het is de thuisbasis van Phion, voorheen Het Gelders Orkest. Daarnaast worden er concerten, dansvoorstellingen en clubavonden gegeven.