Het groeiend monument

De Bijlmerramp was een vliegramp die op zondagavond 4 oktober 1992 plaatsvond in de Amsterdamse Bijlmermeer. Een Boeing 747-vrachtvliegtuig, vlucht LY-1862 van de Israëlische luchtvaartmaatschappij El Al, stortte neer op de flats Groeneveen en Klein-Kruitberg. Veertig appartementen werden door het ramptoestel weggevaagd en meer dan 135 appartementen stonden bloot aan de immense brand die op de inslag volgde. In april 1998 werd een parlementaire enquête naar de ramp gestart, waarvan in april 1999 het eindrapport werd gepresenteerd. De ramp kostte aan ten minste 43 mensen het leven, onder wie de driekoppige bemanning en de enige passagier van het vliegtuig. De Bijlmerramp behoort tot de dodelijkste gebeurtenissen uit de geschiedenis van de Nederlandse luchtvaart.

De Pa Sembrug (brug 1145) is een vaste brug in Amsterdam-Zuidoost. Het brugnummer 1145 werd hierbij hergebruikt; het stond eerder voor een voet- en fietsbrug uit 1968.

Een groot teken is een artistiek kunstwerk in Amsterdam-Zuidoost.

Brug 1144 is een bouwkundig kunstwerk in Amsterdam-Zuidoost. Deze maaiveldbrug (in tegenstelling tot dreefbruggen) werd neergelegd bij de flat Groeneveen. Bij de planning van de bebouwing in de Bijlmermeer stroomde een gracht of afwateringstocht onder een van de secties van die flat door. Voor voetgangers en fietsers had de plaatselijke infrastructuur behoefte aan twee kunstwerken, de uiteindelijke brug 1143 en brug 1144. Net zoals elders in de wijk werd hier een voet- en fietsbrug neergelegd ontworpen door Dirk Sterenberg en de Dienst der Publieke Werken. Deze bruggen met betonnen liggers zijn nog op tal van plaatsen terug te vinden bij de honingraatflats, waarvan Groeneveen er een is. De bruggen zijn herkenbaar aan de borstweringen met ankergaten, de ronde, iele leuningen, nummerplaatje tussen de leuningen en lantaarn buiten de overspanning. Opvallend bij bruggen 1143 en 1144 is dat een deel van de borstweringen haaks op de brug staat. De brug overleefde de Bijlmerramp van 1992; het zat net niet in het deel dat getroffen werd. Toen een deel van de flat afgebroken werd kwam ze in open terrein te liggen en vormt samen met brug 1143 en Pa Sembrug (brug 1145, versie 2) een bruggenstelsel dat ook elders in de wijk te vinden is, zoals bij flat Frissenstein. Hier ter plekke is aan de hand van de drie bruggen en onderliggend water de contouren van het afgebroken deel van Groeneveen terug te lezen in het landschap.

Brug 1145 was en is een bouwkundig kunstwerk in Amsterdam-Zuidoost. Bij de inrichting van de Bijlmermeer werd gekozen voor een gescheiden infrastructuur. Auto’s reden over dreven die op een dijklichaam lagen, voetgangers en fietsers verplaatsten zich op maaiveldniveau. Vanwege de gescheiden verkeersstromen moesten tal van viaducten en bruggen gebouwd worden. Brug 1145 was een zogenaamde maaiveldbrug. Deze vaste bruggen lagen over de vele (af-)waterwegen in de wijk. Architect Dirk Sterenberg en de Dienst der Publieke Werken ontwierpen hiervoor een standaard brug, die aangepast kon worden in lengte en breedte. Brug 1145 maakt dan deel uit van een hele serie bruggen (bruggenserie 114X), die een voet- en fietspad over een gracht/afwateringstocht leidde tussen in dit geval de honingraatflats Groeneveen en Kikkenstein. Het type bruggen is herkenbaar aan de borstweringen met ankergaten, de ronde, iele leuningen, nummerplaatje tussen de leuningen en de lantaarn buiten de overspanning op een van de pijlers. De eerste betonnen heipalen gingen in oktober 1968 de grond in. Groeneveen en Klein Kruitberg zijn de flats die in 1992 getroffen werd bij de Bijlmerramp. In de nasleep werd deze brug (overigens niet getroffen door de ramp) overbodig geacht of ze lag in de weg bij een herindeling van de terreinen rondom Groeneveen. De brug verdween in de vroege jaren nul van de 21e eeuw uit het straatbeeld. Het brugnummer werd tegen de gewoonte in hergebruikt voor een brug elders bij Groeneveen; die brug kreeg in 2016 de naam Pa Sembrug.

Brug 1146 is een bouwkundig kunstwerk in Amsterdam-Zuidoost. De voet- en fietsbrug verzorgt sinds 1968 de verbinding tussen de G-Buurt en K-Buurt in de wijk Bijlmermeer. Ze is gelegen in het Nellesteinpad. Dit pad komt vanuit een poort in flat Gooioord (G) en loopt zuidwaarts langs Het groeiend monument richting Kikkenstein (K). Het is een zogenaamde maaiveldbrug uit het oeuvre van Dirk Sterenberg en de Dienst der Publieke Werken. Deze bruggen hebben naast dat ze allemaal op maaiveldniveau liggen een aantal gemeenschappelijke kenmerken. De bruggen zijn herkenbaar aan de borstweringen met ankergaten, de ronde, iele leuningen, nummerplaatje tussen de leuningen en lantaarn buiten de overspanning. Deze bruggen met betonnen liggers zijn nog op tal van plaatsen terug te vinden bij de honingraatflats, waarvan Gooioord en Kikkenstein er twee zijn.

Brug 1143 is een bouwkundig kunstwerk in Amsterdam-Zuidoost. Deze maaiveldbrug (in tegenstelling tot dreefbruggen) werd neergelegd bij de flat Groeneveen. Bij de planning van de bebouwing in de Bijlmermeer stroomde een gracht of afwateringstocht onder een van de secties van die flat door. Voor voetgangers en fietsers had de plaatselijke infrastructuur behoefte aan twee kunstwerken, de uiteindelijke brug 1143 en brug 1144. Net zoals elders in de wijk werd hier een voet- en fietsbrug neergelegd ontworpen door Dirk Sterenberg en de Dienst der Publieke Werken. Deze bruggen met betonnen liggers zijn nog op tal van plaatsen terug te vinden bij de honingraatflats, waarvan Groeneveen er een is. De bruggen zijn herkenbaar aan de borstweringen met ankergaten, de ronde, iele leuningen, nummerplaatje tussen de leuningen en lantaarn buiten de overspanning. Opvallend bij bruggen 1143 en 1144 is dat een deel van de borstweringen haaks op de brug staat. De brug overleefde de Bijlmerramp van 1992; het zat net niet in het deel dat getroffen werd. Toen een deel van de flat afgebroken werd kwam ze in open terrein te liggen en vormt samen met brug 1144 en Pa Sembrug (brug 1145, versie 2) een bruggenstelsel dat ook elders in de wijk te vinden is, zoals bij flat Frissenstein. Hier ter plekke is aan de hand van de drie bruggen en onderliggend water de contouren van het afgebroken deel van Groeneveen terug te lezen in het landschap.

Op de blinde zuidelijke zijgevel van flat Groeneveen in Amsterdam-Zuidoost is een titelloos artistiek kunstwerk te zien. Het wordt zowel omschreven als Schotels, Spiegels, maar ook als monument. Kunstenaar Rein Jelle Terpstra was/is gefascineerd door het gebruik van pailletten, versierselen aangebracht op kleding binnen welke cultuur dan ook. Het beeld is dan ook deels een verwijzing naar de multiculturele samenleving in Amsterdam-Zuidoost. Hij vertaalde de pailletten naar een soort spiegels op de blinde zuidelijke gevelwand van flat Groeneveen. Kijkend naar het beeld dat hoog in de gevel is aangebracht zie je in de weerkaatsing de omgeving met flats, parken, eigenlijk het complete landschap terug. Een andere functie van de paillette, amulet, zou de omgeving moeten vrijwaren van (verder) ongeluk. Groeneveen was namelijk samen met Klein Kruitberg een flat, die getroffen werd door de Bijlmerramp. De kunstenaar wilde er niet rechtstreeks naar verwijzen, maar verpakte het in ruimere zin. Het heeft een tweeledige werking. Het haalt de omgeving binnen, maar weerkaatst die ook naar buiten. Anderen vonden het een verwijzing naar de vele schotelantennes, die hier ten tijde van kabeltelevisie te zien waren. Volgens de site van de kunstenaar bestaat het kunstwerk uit achtendertig roestvaststalen schalen waarop hier en daar zwarte folie waarop zelf beelden zijn aangebracht. Het kwam tot stand met steun voor het Amsterdamse Fonds voor de Kunst en woningcorporatie Patrimonium, dat opging in Rochdale.

Brug 1147 was een bouwkundige kunstwerken in Amsterdam-Zuidoost. De verkeersstromen werden al bij het ontwerp en de aanleg en bouw van deze nieuwe woonwijk gescheiden gehouden. Er kwam een beperkt aantal dreven op een halfhoog dijklichaam voor het gemotoriseerd verkeer. Voor voetgangers en fietsers werd een fijnmazig systeem aan paden aangelegd. Gelijkvloerse kruisingen tussen deze twee systemen werden vermeden. Nadat Dirk Sterenberg van de Dienst der Publieke Werken in de serie 1000-1099 de viaducten in de dreven had ontworpen kon hij vrijwel direct verder met de kleinere voet- en fietsbruggen, de zogenaamde maaiveldbruggrn. Ook daarbij bediende hij zich van standaardtypen brug. Deze zijn ook voor zover in de 21e eeuw nog aanwezig te herkennen aan standaard leuningen en vooral de borstweringen met ankergaten. Die borstweringen zijn enigszins plastisch door het toegepaste spuitbeton. Ook het nummerbord voor al die bruggen is standaard; een metalen plaatje aan een baluster, tussen de leuningen in. De brug wijkt enigszins af, dat komt door haar lengte. De afwateringstocht tussen de flats Gooioord en Kikkenstein is vrij breed en zodoende is de brug hier langer. De overspanning van circa 37,5 meter, die net boven het wateroppervlak kwam te liggen werd gedragen door twee sets van brugpijlers. De brugnummers 1134 tot 1148 liggen hier overigens keurig op rij van oost naar west tussen de Bijlmerweide en Groesbeekdreef. In 1968 begonnen de heiwerkzaamheden. De brug verdween in de kader van het Bijlmermuseum bij een herinrichting rond 2004 uit het landschap; de bruggen 1146 en 1148 bleven functioneren.

Het Bijlmermuseum is een sinds mei 2019 gemeentelijk beschermd stadsgezicht en parkachtig (woon)gebied in de Amsterdamse wijk Bijlmermeer (G/K-buurt) in Amsterdam-Zuidoost. Het betreft het tussen 1969 en 1972 gebouwde deel van de Bijlmer tussen de Bijlmerdreef, 's-Gravendijkdreef, Karspeldreef en Groesbeekdreef. Niet het gehele gebied hierbinnen, alléén de overgebleven zes flatgebouwen Gooioord, Groeneveen, Grubbehoeve, Kikkenstein, Kleiburg en Kruitberg, met de 1100 meter lange viaducten (brug nr. 1613) van de Bijlmerdreefmetrobrug/Metrolijn 53 en de parkachtige openbare ruimte er tussen vormen het beschermde gebied. Kenmerkend middelpunt is Het groeiend monument deels ontworpen door Herman Hertzberger ter herdenking van de minstens 43 slachtoffers die hier vielen bij de Bijlmerramp in 1992. Het gebied is, met nog enkele (kleine) andere delen van de Bijlmer het restant van het grootschalige woningbouwplan met hoogbouwflats in honingraatvorm van de Bijlmer uit de jaren zestig en zeventig, waarvan sinds 1992 meer dan de helft is gesloopt en vervangen door nieuwbouw. Kort na de eerste sloopplannen uit de jaren tachtig werd uit kringen van architecten en bewoners er voor gepleit om het grote Bijlmerplan voor mogelijke sloop te behoeden en te behouden als "mijlpaal in de moderne stedenbouwkundige en volkshuisvestelijke ideeënontwikkeling in de twintigste eeuw." In 1980 duidt architect Rem Koolhaas de Bijlmermeer dan ook als volgt: "Daar staat een hoeveelheid architectuurgeschiedenis die ons allen aangaat." Daarna pleitte Pi de Bruin – architect en bewoner – voor het aanwijzen van de Bijlmermeer als monument. De in 2008 opgerichte 'Stichting Bijlmer Museum' heeft jarenlang geijverd om een deel van de Bijlmer in zijn oorspronkelijke opzet te behouden. Er is uiteindelijk bijna veertig jaar overheen gegaan tot de aanwijzing van het betreffende (restant van het) gedeelte van de Bijlmer tot Beschermd Stadsgezicht. Van het oorspronkelijk zogenaamde G/K-kwadrant, nu bekend als Bijlmermuseum, werden tussen 1992 en 2003 twee flatgebouwen gesloopt: Groeneveen (gedeeltelijk) en Klein-Kruitberg na de Bijlmerramp in 1992, en twee geheel: Koningshoef in 1999 en Grunder in 2003. Ook werden alle bijbehorende parkeergarages uit de oorspronkelijke opzet afgebroken. De laatste twee flatgebouwen werden vervangen door de laag- en nieuwbouwbuurten Koningshof en Nieuw-Grunder. Voor Grubbehoeve en Kleiburg waren er in 2002 en 2012 ook sloopplannen. Uiteindelijk bleven deze gebouwen gespaard mede door stadsdeel Zuidoost en bewonersinitiatieven. Het omliggende groene en parkachtige Bijlmermuseum gebied is sinds 2001 (in verschillende fases) vernieuwd in Engelse landschapsstijl en kent een aantal hotspots zoals eerder genoemd het "Groeiend Monument", maar ook het Mama Aïsa (Moeder Aarde) standbeeld door Chaim Oren in 1986 bij het water Grubbezee, kunstwerk Tayouken Piss (Les Pisseurs d'Amsterdam) door Pascale Marthine Tayou in 2009 onder de Groesbeekdreef, en een vrij toegankelijk speel- en sportpark met onder andere een sprintbaan, 3 voetbalveldjes, fitnesstoestellen en tennisbanen.

Totem today is een artistiek kunstwerk in Amsterdam-Zuidoost. Het bestaat uit een aantal marmeren zuilen, waarop teksten staan, die volgens de kunstenaar Jennifer Tee verwijzen naar mijlpalen in de geschiedenis van de mensheid en de verwachting van de nabije toekomst met de (schijnbare) tegenstelling technologie en spiritualiteit. Zo zijn er palen met de teksten Belonging, Local myths, Open horizon, Tussenstaat, Origin present, Public Assembly, Walk of life, The everyday, The soul of limbo en Gathering of people. Zelf noemde de kunstenares het een rite de passage, een ritueel bij overgang nieuwe werkelijkheid. De zuilen zijn geïnspireerd op de kolommen die de Bijlmerdreefmetrobrug dragen. Het kilometerslange viaduct loopt over doorvoerwegen en grasvelden, die werden gezien als onbestemd gebied. Een deel daarvan werd opgevuld met het kunstwerk dat Tee ontwierp met in het achterhoofd juist die onbestemdheid van het gebied, waar ze meer de nadruk op de beleving wilde leggen. De zuilen vormen een patroon met de veel grotere en dikkere zuilen van de metrobaan. Er staan twee rijen van vijf zuilen, die gemaakt zijn van carraramarmer en afmetingen hebben van 28 x 28 x 450 cm (lengte, breedte, hoogte). Het kunstwerk kwam er dankzij de manifestatie Internationale kunst in de Bijlmer, dat van mei tot juli 2009 gehouden werd onder de titel Straat van Sculpturen. De palen hadden er al een lange reis opzitten; ze werden in Buitenpost, Friesland gefabriceerd. Koningin Beatrix der Nederlanden kwam de groep op 9 mei 2009 onthullen. Het zou met een kostprijs van meer dan 100.000 euro het duurste artistieke kunstwerk van Amsterdam-Zuidoost zijn. In 2010 maakte Tee opnieuw een zuil Open myths, die bestemd was voor een tentoonstelling in het Engelse Birmingham.

Brug 1142 is een bouwkundig kunstwerk in Amsterdam-Zuidoost. De voetbrug is gelegd over een gracht die de G-buurt van de K-buurt scheidt. Ze werd in 1968/1969 gebouwd. Het ontwerp van deze brug, maar ook van tientallen andere in de omgeving, is afkomstig van Dirk Sterenberg van de Dienst der Publieke Werken. De serie, waarvan ook brug 1110 deel uit maakt, is te herkennen aan de iele leuningen, gaten in de borstwering en het nummerplaatje in de leuningen. De overspanning wordt verzorgd door betonnen liggers. De vier meter brede brug van 14,5 meter lengte ligt tussen de straten/flats Groeneveen en Kleiburg. In het zuiden landt ze onder wat lange tijd het langste viaduct van Amsterdam was: Bijlmerdreefmetrobrug. de brug valt geheel in het niet ten opzichte van de enorme Bijlmerdreefmetrobrug (brug 1613) van Sterenbergs collegae Sier van Rhijn en Ben Spängberg.