Stationseiland

Brug 133 was de aanduiding van een aantal kunstwerken in Amsterdam. Er zijn minstens drie kunstwerken geweest, die dat nummer droegen. Alle drie zijn inmiddels afgebroken dan wel onder het zand verdwenen. De eerstbekende brug 133 betreft een bruggetje nabij de Willem de Zwijgerlaan. Deze brug overspande De Krommert of een overhaal daarnaar toe. Bij demping van De Krommert werd de brug overbodig. Een tweede brug 133, een duiker was geplaatst langs de ringspoorbaan in Amsterdam-West. Het derde kunstwerk dat het nummer droeg was een voetgangerstunnel. Ze werd aangelegd in verband met toegenomen drukte op de Stationsplein voor het Station Amsterdam Centraal. De rijweg liep westwaart destijds nog voor de ingang langs en de vele voetgangers hielden het verkeer op en omgekeerd. Daarom werd er vanuit de centrale hal in het stationsgebouw een tunnel gegraven onder die weg door, die haar uitgang op het plein had naast het ronde VVV gebouwtje. De tunnel werd aangelegd in 1954/1955. Het ontwerp was in handen van de Dienst der Publieke Werken, vermoedelijke architect was Dick Slebos of Gerrit Feiko Janssonius of een combinatie van die twee. Er werd tegelijkertijd gebouwd aan Duiventil, een wisselwachtershuisje, ontworpen door Slebos. Janssonius was bij de opening op 23 juli 1955 aanwezig. Het bijzondere aan de tunnel was dat de drie toe- en uitgangen een ring met dekplaat boven zich kregen. Voorafgaand aan de plaatsing van op de tunnel was ook de ontvangsthal van het Centraal Station aanmerkelijk gewijzigd; de kaartverkoop tot dan toe in het midden werd naar de zijkanten verbannen. Na vijfentwintig jaar was de verkeerssituatie van het Stationsplein aan aanpassing toe. Door de bouw van het metrostation, waarvoor een toegang moest worden gerealiseerd met het station (dat niet in de hal maar voor het station uitkwam) moest de rijweg voor het station verdwijnen waardoor de tunnel overbodig werd en afgesloten en daarna in 1980/81 gesloopt.

Tulpen palepai (Engels: Tulip palepai, Navigating the river of the world) is een artistiek kunstwerk in Amsterdam-Centrum. Het kunstwerk uit 2017 is een schepping van Jennifer Tee en een van de acht kunstwerken in Amsterdam die geïnitieerd werden door de aanleg van de Amsterdamse Metrolijn 52 (Noord/Zuidlijn). Dat was destijds een voortzetting van het kunstproject dat hoorde bij de aanleg van de Oostlijn; denk daarbij bijvoorbeeld aan de krantenletters bij metrostation Wibautstraat. Per metrostation werd een thema gekozen en dat werd voor “Centraal” verbinding met de wereld. Tee kreeg de opdracht op voorspraak van onder meer Benthem Crouwel Architekten (supervisie bouw metro) en het Stedelijk Museum Amsterdam; de Amsterdamse burgemeester en wethouders deed de rest. In eerste instantie dacht Tee aan een kunstwerk met de rechte lijnen uit het werk van Piet Mondriaan. Tee kwam echter met twee gobelinachtige werken, in basis niet opgebouwd uit stoffen, maar uit ruim 100.000 tulpenblaadjes. Tee liet zich inspireren door het symbool van Nederland, de tulp en de Sumatraanse palenpai. Die doeken, ook wel scheepjesdoeken of grote muurdoeken (ze hingen in huis) genoemd waren een typische uitdrukking van (culturele) rijkdom in Zuid-Sumatra en gingen van generatie op generatie over. Zij greep bij die combinatie terug op haar familiegeschiedenis; haar familie kwam in 1950 van Indonesië naar Nederland. Haar opa van moeders kant had een tulpenbollenbedrijf met export naar de Verenigde Staten. Als laatste inspiratiebron gebruikte ze de allegorische beeldencollectie die het Station Amsterdam Centraal in al haar gevels herbergt. Tee gebruikte rond blaadjes van circa 50 tulpensoorten, alleen al het drogen van de blaadjes nam zes maanden in beslag. Om tot het werk te kunnen komen legde ze bezoeken af aan de Keukenhof, tulpenkwekers, en Hortus Bulborum in Limmen. Daarna onderzocht ze in een zelfgebouwde droogkast welke tulpensoort de beste blaadjes voor het kunstwerk leverde (kleurvastheid, tint, vorm en afmeting). Tee gaf het vorm middels een schip met voor- en achtersteven met mensen, dieren, altaren etc., de centrale mast gaat over in een levensboom, volgens de kunstenaar symbool staand voor de reis van de mens naar andere levensfasen uitmondend in het hiernamaals. Tee verwerkte allerlei objecten zoals kruizen, grachtenpanden in het werk. De Amsterdamse grachtengordel is terug te vinden in de voor- en achterstevens; metrostellen met bijbehorende rails zijn centraal afgebeeld. Het werk was in oorspronkelijke vorm in 2016 te zien in de Rijksakademie van beeldende kunsten aan de Sarphatistraat en in voorjaar 2017 in het Rijksmuseum. In 2018 werden fotografische weergaven van de palenpai geplaatst in de centrale hal van de metrohal onder Amsterdam Centraal Station. Beide afbeelding zijn circa drie bij negen meter. Drie soortgelijke werken maar op kleinere schaal bevinden zich in de kunstcollectie van het Academisch Medisch Centrum.

Het Stationsplein is het plein voor het Centraal Station in Amsterdam en kreeg zijn naam in 1889, toen het station werd geopend. Het plein heeft een driehoekige vorm en wordt omsloten door het stationsgebouw enerzijds en het water van het Open Havenfront anderzijds. Er zijn drie bruggen die het op het middelste stationseiland gelegen Stationsplein verbinden met de Prins Hendrikkade: de Westelijke Toegangsbrug (brug nr. 13), de Middentoegangsbrug (brug nr. 306) en de Kamperbrug (brug nr. 285).

De Mozaïekvloer Station Amsterdam Centraal is een artistiek kunstwerk in Amsterdam-Centrum. Het is een relatief groot en tegelijkertijd onopvallend werk van Jacques Slegers (1936-2000), die zijn opleiding genoot aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Tilburg. De Nederlandse Spoorwegen gaven hem een opdracht voor een betegelde stationsvloer bij een verbouwing rond 1984. Slegers werkte samen met spoorarchitect W.M. Markenhof, verantwoordelijk voor de verbouwing. Hij kwam met een vloer waarbij op I-gelijkende afbeeldingen oneindig in elkaar grijpen. Slegers gebruikte daarbij witte, blauwe, auberginekleurige, grijze en zwarte tegels. Voor de centrale hal maakte Slegers een schervenmozaïek dat qua patroon afweek. Een groot deel van het werk ging bij volgende verbouwingen weer verloren. De mozaïekvloer is alleen nog in de oostvleugel terug te vinden. Het schervenmozaïek is wel bewaard gebleven, maar ligt opgeslagen. Slegers maakte ook een mozaïek voor Station Oss.

Pancakes aan 't IJ is een kunstwerk in Amsterdam-Centrum. De kunstenaar Hugo Kaagman heeft voor het bedrijf Pancakes Amsterdam verscheidene kunstwerken ontworpen. Bovendien verzorgde hij voor een aantal filialen ook de inrichting. Hij gaf het zijn persoonlijke stijl mee met de nadruk op aan Delfts blauw gelijkende attributen. In mei 2018 opende het bedrijf een nieuw filiaal, Pancakes Amsterdam Aan 't IJ, op (het restant van) Steiger (pier) 10 aan de De Ruijterkade in het IJ. Het vestigde zich in het kleine gebouwtje op deze pier aan de achterzijde van het Amsterdamse Centraal Station dat weerstand heeft geboden aan de vernieuwingen rondom dat station. In dit gebouw uit 1933 was oorspronkelijk een rederijkantoor gevestigd. Sinds 2002 is het een rijksmonument; het gebouwtje is dan al tientallen jaren gekleurd in blauw en wit. In de kunst van Kaagman overheersen die kleuren ook, passend bij zijn voorkeur voor Delfts blauw. Vanwege de monumentstatus mag er (bijna) niets aan het gebouw gewijzigd worden, dus Kaagman beperkte zich tot de omgeving. Er verrezen grote vazen en tegeltableaus, maar Kaagman verzorgde ook kleurige vaten, omgebouwd tot plantenbakken.

De Cuyperspassage is een kunstwerk in Amsterdam-Centrum. De tunnel annex spoorbrug ligt aan de westzijde van het Station Amsterdam Centraal en voert van het Stationsplein naar de De Ruijterkade. Door de tunnel is er rechtstreeks voet/fietsverkeer tussen de Martelaarsgracht – Westelijke Toegangsbrug - Stationseiland – De Ruijterkade – IJveerverbindingen mogelijk. Daarvoor moesten fietsers gebruikmaken van de kades langs de Wester- en Oostertoegang. Dit zou ook gaan gelden voor de voetgangers. Er waren weliswaar al voettunnels onder de sporen, maar deze kregen toegangspoorten te bedienen met de OV-chipkaart. De honderdtien meter lange, tien meter brede en drie meter hoge tunnel is voorbehouden aan voetgangers en fietsers (snorfietsen en scooters niet toegestaan). De twee verkeersstromen zijn gescheiden door een niveauverschil in het loop-/rijdek. Bovendien is een lichtstrook van led aangebracht in de opstap/stoeprand tussen beide niveaus. De voetgangers en fietsers zijn niet alleen fysiek gescheiden. Beide delen hebben een ander uiterlijk. Het voetpad is (ver)licht uitgevoerd waarbij de gehele wand inclusief tunneldak is uitgevoerd in het tegeltableau Zeegezicht aan het IJ van Irma Boom. Dezelfde tegels, maar dan zonder versieringen, vormen de bodem. Het fietsgedeelte is donker uitgevoerd met alleen lampen in het plafond, een metaalrooster als wand en een asfalt fietspad. Die roosters moeten wildplakken en graffiti voorkomen, maar zorgen tevens voor een absorptie van geluid. De tunnelmonden zijn van roestvast staal en hebben de vorm van manchetten die in een vloeiend vlak zowel grond, wanden en dak bevatten. Voor de bouw van de tunnel was het noodzakelijk enige sporen van het bovenliggende station buiten werking te houden (zogenaamde Trein Vrije Perioden, TVP). De tunnel werd op 21 november 2015 geopend, maar was al enige tijd klaar. Echter omdat het autoverkeer nog over De Ruijterkade raasde had de tunnel geen veilige noordelijke uitgang. Toen het autoverkeer onder de grond werd geleid in de Michiel de Ruijtertunnel was er een veilige passage en kon de tunnel geopend worden. Er werden per dag 15.000 fietsers verwacht en 10.000 voetgangers. De tunnel is vernoemd naar Pierre Cuypers, architect van het Centraal Station. Amsterdam kent nog een officieuze Cuyperspassage; het is de onderdoorgang in het Rijksmuseum, waarvan Cuypers ook de architect is.

Zeegezicht aan het IJ is een kunstwerk van Irma Boom in Amsterdam-Centrum. Het kunstwerk bevindt in de Cuyperspassage aan de westzijde van het Station Amsterdam Centraal en bestaat uit een honderdtien meter lange wand met tegeltjes. Irma Boom liet zich inspireren door ’s Lands schip Rotterdam en de haringvloot van Cornelis Pieterszoon Boumeester (1652-1733). Zeezicht aan het IJ toont het schip Rotterdam, het beeld loopt van de wand over op het plafond. Het Wapen van Rotterdam op de achtersteven van het schip werd vervangen door het Wapen van Amsterdam. Het tableau bestaat uit 70.000 tegeltjes van 13 bij 13 centimeter, afkomstig uit de tegelfabriek Koninklijke Tichelaar Makkum. De tegeltjes werden met de hand beschilderd door Jouke Jongstra en Fokke Hamstra. Het duurde vijf jaar om het werk te voltooien. Het oorlogsschip is driemaal te zien en vervaagt zo van zuid naar noord. De naam van kunstenaar en fabriek zijn terug te vinden aan het zuideinde van de tunnel.

De Sint Nicolaasbrug (brug 306) is een vaste brug in Amsterdam-Centrum. De brug overspant het Open Havenfront en ligt in het verlengde van het Damrak. De brug verbindt de Prins Hendrikkade met het Stationsplein voor het Amsterdam Centraal Station. Dat leidde tot haar officieuze benaming Stationsbrug. Aangezien het de middelste van drie bruggen was voor het station werd ook de benaming Middentoegangsbrug gebruikt. In april 2016 liet de gemeente Amsterdam alle officieuze benamingen vervallen en ging op zoek naar een nieuwe officiële benaming voor opnamen in de Basisregistraties Adressen en Gebouwen. Brug 306 kreeg nu een nieuwe naam en werd vernoemd naar Nicolaas van Myra, al eeuwenlang patroonheilige van Amsterdam, van apothekers, bankiers, prostituees, boogschutters, kinderen, ongehuwde vrouwen, kooplieden, studenten, geliefden, slagers, dieven, moordenaars, piraten et cetera en schutspatroon van de zeelieden. Bovendien ligt de brug schuin tegenover de Sint Nicolaaskerk.

De IJboulevard is een officieuze benaming voor een boulevardachtig gebied in Amsterdam-Centrum. Het is een onderdeel van de De Ruijterkade en wel dat gedeelte dat tussen het Station Amsterdam Centraal en IJ ligt. Het maakt ook onderdeel uit van de IJ-oevers. Amsterdam was al jaren bezig het gebied ten noorden van het Centraal Station een beter aanzien te geven. In de 20e eeuw groeide het gebied uit tot tippelzone, maar renovatie (en aanpassingen) van het station en de omgeving stuurden het een totaal andere richting op. Allereerst werd het snelverkeer dat gebruik maakte van de De Ruijterkade ondergronds gelegd in de Michiel de Ruijtertunnel. Nadat die tunnel na jaren van vertraging in 2015 werd opgeleverd, moest het bovendek opnieuw ingericht worden. Daarbij moest tevens rekening gehouden worden met een te bouwen Fietsenstalling IJboulevard. Het ontwerp van beide infrastructuurdelen werd gegund aan VenhoevenCS in samenwerking met Van Hattum en Blankevoort en DS Landschapsarchitecten. Er werd voor gekozen het gebied een weids uitzicht te geven over het IJ, daar waar het Centraal Station wordt omschreven als een blokkade tussen stad en water. De vloer van de IJboulevard werd natuurstenen betegeling met enkele natuurstenen zitbanken. De lichtgrijze tinten moeten daarbij een samenspel aangaan met water en lucht. Daar er geen andere bebouwing en beplanting toe te staan ontstond een ongeremd uitzicht over de volle lengte en breedte. De ingangen voor de ondergronds fietsenstalling zijn mede daardoor aan beide uiteinden geplaatst. Die ingangen zijn te onderscheiden omdat het materiaal daarvoor een tint donkerder is genomen dan de betegeling. Werkzaamheden vonden plaats tussen 2019 en 2023; de fietsenstalling en boulevard werden opgeleverd in respectievelijk februari en april 2023. De IJboulevard is geografisch de tegenhanger van de IJpromenade aan de overkant van het IJ.

Het Alliantiewapen Oranje-Nassau en Waldeck-Pyrmont is een reliëf in Amsterdam-Centrum. Het is een van de vele beeldhouwwerken die de gevels van het Station Amsterdam Centraal sieren. Het werd al aangebracht tijdens de bouw; het stamt uit de periode 1881 tot 1889 toen aan het station gebouwd werd. Dit alliantiewapen in reliëfvorm geeft de echtelijke verbinding weer tussen Willem III der Nederlanden en Emma zu Waldeck und Pyrmont, koning en koningin tijdens de bouw van het spoorstation. Er zijn twee wapenschilden te zien, gepresenteerd door een tweetal leeuwen. Het linker wapenschild van Willen III toont opnieuw een leeuw (symbool van Oranje-Nassau; het rechter van Emma een achtpuntige ster (Waldeck-Pyrmont). In de banderol leest men de wapenspreuk Je maintiendrai. Het geheel wordt omkaderd door twee zuilen die het fronton ondersteunen. In die zuilen zijn een atlant (links, staand voor gezag) en een kariatide (rechts, staand voor zachtmoedigheid) uitgebeiteld. Frans Vermeylen (1857-1922) uit Leuven ontwierp de alliant en kariatide naar een voorbeeld van architect Pierre Cuypers. Vermeylen werkte voor een aantal beelden hier samen met uitvoerend beeldhouwer Martin van Langendonck. Het werk kwam in opdracht van Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen, die tevens aan Vermeylen de opdracht gaf voor het ontwerp van een koninklijk wapen. Beide wapens sieren de koninklijke wachtkamer; het alliantiewapen is gepositioneerd boven de voormalige ingang van paarden en koets. Het alliantiewapen wordt sinds jaar en dag beschermd door middel van een vogelnet.

De Poëziecartouches zijn twee artistieke kunstwerken in Amsterdam-Centrum.

Vijf stadia van een reis is een driedelig reliëf in Amsterdam-Centrum.