Vlooienburg

Het Gedenkteken voormalig Nederlands-Israëlisch jongensweeshuis is een kunstwerk in Amsterdam-Centrum. Het weeshuis stond bekend als Joods Jongenshuis. Dat deed tot 1977 dienst, al had het in de laatste jaren diverse andere bestemmingen zoals een sociale werkplaats. Het ging tegen de vlakte om de bouw van de Stopera mogelijk te maken. Het kunstwerk geeft een deel van de rooilijnen weer van het weeshuis. Het werk is ontworpen door Otto Treumann die een tekst van Cor Jongens zette op granieten klinkers. De tekst luidt: 'DEZE WOORDEN OMLIJNEN DE PLAATS WAAR HET IN 1738 ELDERS IN AMSTERDAM OPGERICHTE JOODS JONGENSWEESHUIS MEGADLE JETHOMIEM SEDERT 1865 ZIJN ZEGENRIJK WERK DEED, TOTDAT IN MAART 1943 DE DUITSE BEZETTER HET HUIS BINNENDRONG EN DE JONGENS WEGVOERDE. DRIE VERZORGERS BLEVEN VRIJWILLIG BIJ DE BIJNA HONDERD KINDEREN OP WEG NAAR HET VERNIETIGINGSKAMP SOBIBOR. NIEMAND KEERDE WEER. HUN NAGEDACHTENIS ZIJ TOT ZEGEN.' Op 7 december 1989 werd het monument onthuld door burgemeester Ed van Thijn. Het gedenkteken kwam er op initiatief van oud-leerlingen. Het monument ligt bij de buitenkant van het muziektheatergedeelte.

Arena is een alternatieve benaming van Andre Volten zelf voor wat uiteindelijk een kunstwerk zonder titel zou worden. Het kunstwerk is te vinden op de kade tussen de Stopera en de Amstel in Amsterdam-Centrum. Er werd een commissie ingesteld ter begeleiding van de inrichting van het toen nieuwe stadhuis van Amsterdam. Ze kreeg daartoe een budget van 1,7 miljoen gulden voor de aanschaf van kunst in en om de gebouwen. De commissie plaatste een advertentie, waarop kunstenaars konden reageren met hun voorstellen. Volten reageerde met meer dan 200 anderen, waaronder Wim T. Schippers (maakte een draaischijf voor aanstaande echtparen), Pieter Engels, Woody van Amen, Peter Struycken (de lichtkunstenaar kwam met een zwerm vogels in het theater) en Jeroen Henneman (richtte een trouwzaal in). De meesten kwam met ontwerpen voor binnen het gebouw, Volten met een voor buiten. Binnen het gebouwencomplex is hier een uitsparing gemaakt tussen de hoogbouw van de theaterzaal enerzijds en kantoren anderzijds. Volten ontwierp voor die plek een grote ring van 48 blokken roze graniet uit Portugal, die door de rooilijn heenbreekt. Die ring is (verticaal) scheef in het straatbeeld gelegd. Aan de kant van de Amstel komt ze een halve beter boven de grond, aan de kant van het gebouw zinkt ze een halve meter de grond in. Zo ontstaan vanzelf aan beide einden zitgelegenheden. Volten wilde hiermee een arena scheppen voor debat of destijds nog een veilige plek voor verkeer. Volten legde de ring neer, zodat het plein een open karakter houdt. Destijds kwam hier nog verkeer bestaande uit bijvoorbeeld trouwauto’s en touringcars voor het theater. Hij zag ook een veilige mogelijkheid voor gesprekken tussen burgers en bestuurders, er konden naar zijn visie voldoende mensen binnen de ring staan. Het werk mocht volgens de kunstenaar geen blokkade opwerpen: "Er overheen klimmen is niet nodig, je kunt er in afdalen", aldus de kunstenaar in Het Parool van 9 september 1986.

De Gedenksteen Vlooienburg is een oorlogsmonument in Amsterdam-Centrum. De subtitel is: Ter herinnering aan de laatste bewoners van Vlooienburg 1940-1945. De gedenksteen werd op 15 november 2022 “onthuld” door. Van een echte onthulling kon geen sprake zijn; het monument is uitgevoerd in de vorm van een roestvast stalen trottoirtegel. Ze werd dan ook symbolisch onthuld door een hoopje zand van de tegel weg te schuiven. Symbolisch om te voorkomen dat de geschiedenis van Vlooienburg onder het zand verdwijnt. Vlooienburg was een in de 16e eeuws aangeplempt eiland in de Amstel. Amsterdam had grond nodig voor (nieuwe) inwoners. Er kwamen bewoners uit alle windstreken wonen, afgaande uit bodemonderzoek uit de 21e eeuw. Door de vestiging van synagoges kwam er in de loop der eeuwen een steeds grotere concentratie Joodse bewoners te wonen, maar ook in steeds slechter wordende woningen. Een grote slag voor die bewoners kwam door het leeghalen van de wijk onder het bewind van Nazi-Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Alles werd afgebroken, er werd nog druk gegraven naar archeologisch materiaal met het verdween geheel in de bouwput voor de Stopera. Al die jaren waren er wel ideeën om tot een soort gedenkteken te komen, maar het kwam er niet van. Toen de Stopera haar 35-jarig jubileum zag naderen kwamen twee Amsterdamse politici met een nieuw voorstel. Twee wijkraadsleden Gonny van Oudenallen en Anita Mizrahi namen het voortouw en in november 2022 volgde dus plaatsing van de tegel. De plaquette ligt voor het oorlogsmonument Gedenkteken voormalig Nederlands-Israëlisch jongensweeshuis.

De Stopera is het Amsterdamse gebouwencomplex van stadhuis en opera (de Nationale Opera en Ballet voorheen Muziektheater). Het bevindt zich in de Amsterdamse binnenstad, tussen het Waterlooplein, de Amstel en de Zwanenburgwal, op het in de 16e eeuw aangeplempte schiereiland Vlooienburg. Deze locatie werd in 1954 gekozen als plek voor een nieuw stadhuis, dat het oude stadhuis aan de Oudezijds Voorburgwal moest vervangen. Dit oude stadhuis was sinds 1808 vervanger voor het stadhuis op de Dam, het huidige Paleis op de Dam, dat de vervanger was van het oude stadhuis dat heeft bestaan vanaf de veertiende eeuw tot aan de brand op 7 juli 1652.

Het Waterlooplein is een plein in het centrum van Amsterdam. Het plein is bij een raadsbesluit van 19 december 1883 (om nog niet opgehelderde reden) vernoemd naar de Slag bij Waterloo. Het oude plein ontstond toen in 1882 de Leprozengracht en de Houtgracht werden gedempt en ligt in het District Groot Waterloo. Op het schilderij hiernaast is de situatie van 1880 te zien. De gracht op de voorgrond is de Leprozengracht. De gracht die vanaf links voorlangs de kerk loopt is de Houtgracht. Het plein verdween grotendeels bij de aanleg van de Oostlijn van de metro en de Stopera in de jaren 70 en 80 van de 20e eeuw. Het nieuwe Waterlooplein is ontstaan in 1988 om het Stoperagebouw heen en grenst aan de rivier de Amstel, de Zwanenburgwal en het Mr. Visserplein. De noordzijde van het nieuwe plein is via de Houtkopersdwarsstraat verbonden met de Jodenbreestraat. Op enkele monumentale panden na is bijna alle oude bebouwing afgebroken en vervangen door nieuwbouw. De markt op het Waterlooplein was van oudsher een Joodse markt, na de Tweede Wereldoorlog was hier weinig meer van over.

Nationale Opera & Ballet (voorheen Het Muziektheater Amsterdam) is een theater in Amsterdam dat speciaal gebouwd is voor het opvoeren van opera's, balletten en andere vormen van muziektheater. Het is tevens de naam van de organisatie die naast het theater ook de gezelschappen De Nationale Opera en Het Nationale Ballet omvat. Het theater maakt deel uit van het gebouwencomplex Stopera aan het Waterlooplein.

Brug 232 was een ophaalbrug in Amsterdam-Centrum. De brug had een aantal bijnamen die verwezen naar de bewoners van deze Amsterdamse Jodenbuurt: Smousenbrug, Smousjesbrug, Schmausenbrug en ook “gewoon” Jodenbrug. De buurtbewoners zelf hielden de naam Sint Teunis aan. De brug was gelegen in Vlooijenburgersteeg en Korte Houtstraat en voer over de Houtgracht. In dit straten- en grachtenpatroon vormde ze eeuwenlang de verbinding tussen de Jodenbreestraat en het eiland Vlooienburg, waarop bijvoorbeelde Joodse Vismarkt werd gehouden. Er lagen hier drie brugnummers op rij: Brug 230, de Theo Boschbrug, over de Raamgracht en Brug 231 over de Houtgracht in de kade van de Zwanenburgwal en Brug 232. De brug werd aangelegd om verbinding te leggen tussen nieuw land dat was aangelegd buiten de Zwanenburgwal, toen nog Verwersgraft, de kade heette toen nog simpelweg Vloonburch. De brug, dan al ophaalbrug, is dan ook te zien op de stadsplattegrond uit 1625 opgesteld door Balthasar Florisz. van Berckenrode. Op de stadsplattegronden van Joan Blaeu (1649) en Daniël Stalpaert (1662) is dat niet anders. Op de kaart van Gerrit de Broen van rond 1782 wordt de naam van de onderliggende gracht vermeld: Houtgracht. Rond 1882 werd de Houtgracht (en Leprozengracht) gedempt en de brug verdween. Het brugnummer werd hergebruikt, tussen 1877 (oplevering) en 1913 (onderhoudslijst gemeente) werd ze gegeven aan de voetbrug brug 232 nabij de Hortus Botanicus Amsterdam.

Brug 231 met bijnaam Rotterdammerbrug was een ophaalbrug in Amsterdam-Centrum. De brug was gelegen in de oostelijke kade van de Zwanenburgwal en vormde zo de verbinding tussen de Jodenbreestraat en het eiland Vlooienburg. Ze lag schuin tegenover brug 230, de Theo Boschbrug in de westelijke kade van de Zwanenburgwal over de Raamgracht. De brug werd aangelegd om verbinding te leggen tussen nieuw land dat was aangelegd buiten de Zwanenburgwal, toen nog Verwersgraft, de kade heette toen nog simpelweg Vloonburch. De brug, dan al ophaalbrug, is dan ook te zien op de stadsplattegrond uit 1625 opgesteld door Balthasar Florisz. van Berckenrode. Op de stadsplattegronden van Joan Blaeu (1649) en Daniël Stalpaert (1662) is dat niet anders. Op de kaart van Gerrit de Broen van rond 1782 wordt de naam van de onderliggende gracht vermeld: Houtgracht. Rond 1882 werd de Houtgracht (en Leprozengracht) gedempt en de brug verdween. Het brugnummer werd in 1919/1920 gebruikt voor een veel grotere brug: Brug 231 over de Postjeswetering. De naam Rotterdammerbrug werd vrijwel direct hergebruikt voor een brug over de Singelgracht, de verklaring was direct duidelijk. De brug was overgevaren uit Rotterdam.

Het Gedenkraam Sociale Zaken, ook wel Bevrijdingsraam, is een gedenkteken in Amsterdam-Centrum. Het raam is in 1945/1946 ontworpen door Jan Grégoire voor de Gemeentelijke Dienst voor Sociale Zaken in Amsterdam. Het werd in juli 1946 geplaatst ter nagedachtenis aan ambtenaren van die dienst die het leven lieten tijdens de Tweede Wereldoorlog. Geld voor het oorlogsmonument werd bijeengebracht door overlevenden van de dienst. Grégoire beeldde aartsengel Michaël af in strijd met de draak, die hij zal verslaan. Hij wilde daarmee weergeven de strijd van het licht tegen het duister te vertalen van een strijd van het kruis tegen het hakenkruis. Het hakenkruis wordt daarbij vernietigd door bliksemschichten en in vieren geslagen tegen een grijze achtergrond, staande voor de grauwheid van de bezettingstijd. Het geheel werd uitermate kleurrijk; volgens de kunstenaar een overwinningsfanfare. In het glas in lood bovenaan staat de tekst: Ter nagedachtenis aan hen die hun leven gaven voor onze vrijheid. In het glas in lood onderaan staat de tekst: Aan onze joodsche collega’s die door Duitsche terreur gevallen zijn. Die tekst wordt voorafgegaan door vier namen: A. Christiaanse, H.C.J. van Ginhoven, J.A. Mudden en Z.P.J. Zillesen. De namen omringen de kleine uitvoering van Wapen van Nederland (centraal geplaatst), een Davidsster (rechts) en het embleem Sociale Zaken (links). Het raam kende na de onthulling in 1946 een zwervend bestaan. Het werd geplaatst in het kantoor van de Sociale Dienst op Marnixstraat 317 en verhuisde in 1995 mee naar de Tweede Hugo de Grootstraat, alwaar het ook een tijdlang in een supermarkt hing. In 2008 verhuisde het opnieuw mee naar Weesperstraat 113 (Dienst Werk en Inkomen); in januari 2020 werd het opgehangen in de toegang tot de Stopera bij de Zwanenburgwal. Het werd aldaar voorzien van een toelichting.

Brug 235 was een vaste brug in Amsterdam-Centrum. De brug was gelegen aan het oostelijk eind van de Zwanenburgerstraat, een straat die het eiland Vlooienburg van west naar oost doorsneed. De straat begon bij brug 229 over de Zwanenburgwal in het verlengde van de Staalstraat en eindigde bij deze brug over de Leprozengracht, waar ze verbinding had met de Jodenamstelstraat (ongeveer Nieuwe Amstelstraat). De brug werd aangelegd om verbinding te leggen tussen nieuw land dat was aangelegd buiten de Zwanenburgwal, toen nog Verwersgraft. De straat heette toen nog simpelweg Vloonburch. De brug, dan al vaste brug, is dan ook te zien op de stadsplattegrond uit 1625 opgesteld door Balthasar Florisz. van Berckenrode. Op de stadsplattegronden van Joan Blaeu (1649) en Daniël Stalpaert (1662) is dat niet anders. Op de kaart van Gerrit de Broen van rond 1782 wordt de naam van de onderliggende gracht vermeld: Leprozengracht. Direct naast de brug aan de Amstel van de aanlegplaats van het Naerder Veer. Rond 1882 werd de Leprozengracht (en Houtgracht) gedempt en de brug verdween. Brugnummer 235 werd in 1928 hergebruikt voor een brug in Amsterdam-Oost, die sinds 2017 de naam Henk van Laarbrug draagt.

De Blauwbrug (brug 236) in Amsterdam is een vaste brug in Amsterdam-Centrum.

De Zwanenburgwal is een gracht met bijbehorende kades in het centrum van Amsterdam. Gracht en kades zijn vernoemd naar een familie Swanenburg(h) (destijds een veel voorkomende naam), die in een huis op een hoek van de gracht heeft gewoond.